TURAN DURSUN ÜZERİNE

            Turan Dursun’un adını öldüğü zaman öğrendiğimi itiraf edeyim. O zamanlar lisedeydim, kafamın içi her açıdan karmakarışıktı. Doğu Perinçek ve ekibi o zamanlar Maoist ve Kürtçüydü. O grubun amiral gemisi sayılan 2000’e Doğru dergisi haftada iki bin civarı ancak satsa da, sansasyonel haberleri ile meşhurdu. O zamanlar Perinçek, öyle Atatürkçü falan değildi. Hatta Atatürk düşmanıydı, ona küçük burjuva devrimcisi falan derdi. Onu ve dergisini sevmezdim. Turan Dursun’a karşı ilgim de, öldürüldükten sonra başladı. Hiçbir kitabını satın almadım, hepsini de okudum. Dost kitap evinde, eski merkezinde, şimdiki TMMOB merkezi olan yerde, ayakta okudum. Gerçi ben orada Dean Connz, Stephan King romanları başta olma üzere pek çok kitabı da böylece okumuştum. Pek çok bölümü hafızamdadır. Sabiilerle ilgili olarak bir şeyler yazmıştım. Şimdi de Din Bu başta olmak üzere kitaplarını yorumlayalım.

            Din Bu kitap serisinde konu bütünlüğü yok. Özünde 2000’e Doğru başta olmak üzere, dergilerdeki yazılarından toplama bir kitap. Bu sebeple biraz da derleyip, toplayıp, sıraya koyanlara ait bir kitap olmaktadır.  Sabiiler ile ilgili yazılarından bahsetmiştim. Burada ondan bahsetmeyeceğim. Öbür türlü hatırladığım kadarı ile bir eleştiri yazacağım

            En başta eleştiriler, bilimsel olmaktan çok, popülist bir yapı taşıyor. Mesela bir bölümünde Zerdüşt dinin çok övmüş, onu sosyalist ya da eşitlikçi bir ideoloji gibi gösteremeye çalışmış. Oysa bu din, zengin İran krallarının ve aristokratlarının diniydi. Halife Ömer devrinde, Sasani sarayından deve yükü ile elmas çıktığını anlatılır. Yani bu din öyle eşitlikçi ya da eşitlikçi bir din değildi. Pek çok yazı da din kavramından çok, İslam kavramına karşı gibidir. Müftülük makamından, ateistliğe geçişte böyle olması anlaşılabilir bir durum. Dursun’un diğer ateist yazarlardan daha çekici olma sebebi de bu.  Ara ara bunu abarttığı da oluyor.

            Kaynak olarak Sünniliğin sağlam dediği hadislere yer vermiştir. Bence hadislerin, o Kütüb-ü Sitte (altı kitap) denen ve en sağlamı Buhari’ye ait hadislerde dâhil, hadislerin %99 uydurmadır.  O hadislerin hepsi gerçek olsaydı, peygamberin halen yaşıyor olması gerekirdi. Yaşamı her an kayıt altına alınmış kişiler için bile bu kadar anı yazısı yoktur. Altıya da yedi büyük hadis kitabında sadece 293 hadis ortaktır. Buhari,  sözüm ona (kendi ifadesi ile ) altı yüz bin hadis derlemiş, 2762 tanesini kitabına almış. Bir de bunu şehir şehir dolaşarak yapmış. Bağdat’da yüzlerce hadisi karıştırmışlar, anlatmış, sonra yüz kadar kişiye, özellikle hatalarını söylüyor. 17 bin hadis okumuş, hem de ezberlemiş, 6-7 gün aralıksız hadis okumuş. Kısaca çok abartılıdır. Mantık dışıdır. (İlgili internet kaynağı: http://alkislarlayasiyorum.com/icerik/213779/buhari-analizi )

            Mantık dışı olan diğer bir şeyde, hadislerin, peygamberin ölümünden yüz sene sonra yazılmaya başlanması, yüz sene kadar da derlenmesi, hadisleri gerçek dışı yapmaktadır. Bu süreçte Kerbela katliamı başta olmak üzere katliamlarla, peygamberin ailesi ve pek çok dostu ve akrabası katledilmiş, Kerbela sonrası, Medine şehrinin yakılıp, yıkılması ile pek ok dostu öldürülmüşken, bu daha bir mantık dışı olmakta. Pek çok hadiste, peygamberin yaşadığı çağda icat edilmemiş ya da Arap yarım adasında bilinmeyen şeylerden bahsedilirken. Kendisi, tüm hadisler gerçekmiş gibi anlatır, onardan da peygambere en çok saldırabileceği hadisi ele almakta.

            Din bu serisinde böylesi rivayetlerle dine sıkça saldırmakta. Mesela Hristiyanların kabul ettiği İskenderiye kütüphanesinin yakılması hadisesi, asında İslam’dan üç yüz küsur yıl önce olmuştu. Buna rağmen bu olayı abartıp, dramatize ederek, birkaç yazıda yazmıştır. Ben, Dursun’un yazdıklarını taki ettikçe, peygamberin hayatına ait pek çok olayın rivayet olduğunu öğrendim. Mesela bir Alevi dedesi olan Ali Bektaş, Her Yönüyle Alevilik adlı kitabında, peygamberin hazreti Hatice’den sonra evlenmediğini iddia eder. Buna delil olarak, Hatice’den sonra çocuğu olmamasını gösterir. Dursun, peygamberin Ayşe ile çok erken yaşta evliliği ile, evlatlığının eşi ile evliliği üzerine saldırır. Sünni İslam kaynakları bunları yalanlamadığı gibi de, savunmaz. Kendisi de öncelikle onlara saldırır ve suikast ile öldürülür.

            Eseri sağlam bir bilimsel ve felsefe temeli yoktur.  Zaten dergi yazılarıdır, bu dergi de iki bine doğru gibi sansasyon dergisidir. Gelgelelim Sünni İslam, Dursun’a cevap yazmak, ya da reform yapmak yerine, onu katletmiş, kendi kara çukuruna gömülmüştür. Öldürülmesi, onun etkisini arttırmıştır.

ÖMER SEYFETTİN HİKÂYELERİNE ELEŞTİREL BİR BAKIŞ

            En başta bu yazının fikrinin ekşisözlük sitesinden alındığını belirtmek isterim. Amacım bu eleştirileri derli, toplu hale getirmektir.

            Ömer Seyfettin, yetmişli yıllarda doğmuş, seksenli yıllarda çocuk olmuş ve şu zamanlarda (2017) kırklı yaşlarında olanların çokça okuduğu yazardır. 12 Eylül rejimi, ders müfredatını bolca Türk-İslam sentezini boca etmişti. Bu rejim için en ideal yazar, Ömer Seyfettin’di. Turancı, Irkçı ve İslamcıdır. Kısa paragraflar halinde yazılmış olması, Ömer Seyfettin’i çocuk edebiyatı yazarı yapmaz.

            Beyaz Lale öyküsü, düpedüz nekrofili, yani ölü ile cinsel ilişki içerir. Bulgar subayı, terk edilen kasabada kızıl saçlı, beyaz tenli Lale hanıma tecavüze kalkar. Kadın kendisini öldürür ama subay, kadınla buna rağmen tecavüz eder. Öykülerinde çokça bir sapıklık ve canilik vardır. Bomba adlı öyküde, kadının bomba diye korktuğu kutudan, kocasının kellesi çıkar. Bir başka öyküde de rüyasında erkek olup, sevdiği kızı alan kızı anlatır.  Belki de Türk edebiyatında lezbiyenliğin ilk işlenmesidir.

            Eserlerdeki şiddet ve terörse özellikle çocuklara sakıncalıdır ve pek çok kere de bu şiddet ve terörü yaratanlar, bizzat çocuklardır. Pirimo Türk Çocuğu’nda, Türkçe bile bilmeyen çocuk, İtalyan annesine karşı çıkar, ben Türko diye. Birinci bölüm böyle biter. İkinci bölümde ise, Selanik şehrinin Yunanlılara teslimiyetini hazmedemeyen çocuk, babasının tüfeği ile sokağa ateş eder. Kaşağı ve Mıstık gibi hikâyelerinde de çocuklar, çok ağır pişmanlıklar ve travmalar yaşar.

            Bir de bütün bu yazılanları Ömer Seyfettin’in çocuklar için yazmadığı gerçeğini ortaya koymalı. Gerçi Seyfettin’in sağlığında çocuk edebiyatı kavramı, ülkemize uzaktır. Ülke olarak edebiyatı bile yeni tanımakta olduğumuz yıllardır. Okuma-yazma oranı, hem okuyabilir, hem de yazabilir olarak (Osmanlıcada çoğu kişi sadece okuyabilir seviyesindedir) en iyimser olarak yüzde üç civarındadır. Seyfettin’in amacı, özellikle Balkan yenilgilerinin tarihi başta olmak üzere tarih edebiyatı yapmak ve halkı milliyetçilik konusunda bilinçlendirmektir. Çocukların psikolojik durumu gibi şeylerse o döneme uzaktır. Üstelik Balkan, 1. Dünya, Girit vb yenilgiler, savaşlar ve toprak kayıpları, halkın üzerinde o kadar çok travma yapmaktadır ki, okuma ile edinilecek travma, insanların aklına bile gelmez.

            Bu çağın çocuklarını Ömer Seyfettin hikâyelerinden, en azından büyük çoğunluğundan uzak tutmalıyız. Kısa paragraflar halinde yazılması, kahramanlarının bir kısmının çocuk olması, onu çocuk hikâyesi yazarı yapmaz.

BİR GELECEK BİLİMCİ (FUTURİST) VE FANTASTİK DEHA OLARAK JACK LONDON

            19. Yy sonu,  20. Yy başında yaşamış bir deha var ki, on özellike anlatmak gerekiyor. 1876-1916 arasında yaşamış olan Jack London’un en çok bilinen ve satılan eseri Vahşetin Çağrısı’dır. Evcilken vahşileşen bir köpeğin hikâyesi vardır. Genelde Alaska, Okyanus adaları ve Amerikan işçi ve de serseri sınıfının öykülerini anlatır. Bense onun gelecek bilimci ve fantastik edebiyatına katkılarından bahsedeceğim.

            Demir Ökçe efsanesi ile başlamamak ayıp olur. Bu roman, tüm disütopyaların atası sayılır. Huxley, Demir Ökçe’yi okuduktan sonra Cesur Yeni Dünya’yı yazmaya karar vermiştir. Roman, bir disütopya olmaktan öte, gümbür gümbür gelen faşizm karşı bir imdat çağrısıdır. 1914’de bile pek çok Avrupalı aydın, özellikle pozitivistler ve sosyalsitler, barış dolu bir dünyayı görürken, o zorba ve milliyetçi devletleri görür. Kitap, 1908 gibi, hele de Amerika gibi bu tip faşist devrimlere uzak olan Amerika’da yayımlanır. London’ın en önemli siyasi romanıdır. Sosyalizme ve solculara karşı öfkeyi, MC Carty dönemini, 1917 Ekim devriminden önce ön görmüştür. Ekim devrimini değil, o devrimin tüm Avrupa’ya yayılmasına engel olan faşist-milliyetçi havayı görmüştür.

            Kızıl veba hikâyesi, karamsar ütopyaların öncüsüdür. Bütün dünya, gizemli bir mikrobik hastalık, 20. Yy’ın başlarında ortaya çıkan buharlı teknoloji (tren, vapur vb) ve uçaklar sayesinde hızla yayılır. Bir aşı bulunsa da artık çok geçtir. İnsanlık nüfusunun %99’dan fazlası öldüğü için, medeniyette çöker. Buhar ve içten yanmalı motor teknolojisi bitmiş, nükleer fizik doğmadan ölmüştür. Yazı bile büyük ölçüde unutulmuştur. Yeni doğmakta olan radyo, sinema ve elektrik ki insan hayatına girmesi 1920’li yılları beklemektedir, o da doğmadan ölmüştür. Devasa şehirler terk edilmiş, yabanileşmiştir. İnsanlık, taş çağına geri dönmüş, avcılık ve toplayıcılık ile geçinmektedir. Sağ kalanların çoğu da üniversite, hatta lise mezunu bile değildir. Eğitimin çok da yayılmadığı bir çağda olmuştur bu felaket. Böylesi felaket hikâye ve romanların öncüsüdür.

            Cinayet Şirketi’ni de anmadan geçmeyelim. Roman, Sinclair Lewis’den aldığı roman taslaklarından biriyle yazmıştır bunu. Bu, müşterileri ile kendi irtibata geçen kiralık katiller topluluğudur. Öldürecekleri kimsenin topluma sakıncalı kimseler olmasını da şart koşarlar. Olayın kahramanı, şirket başkanını kendisinin öyle olduğuna ikna eder. Öykü, Kafka tarzında devam eder.

            En çok bilinen fantastik romanı Adem’den Önce’dir. Evrim teorisinin modern bir insanca anlatımıdır. Sıradan bir modern çağ insanı, rüyasında atalarının evrimden önceki maceralarını görür. Bir hikâyesinde de görünmezliğin formülünü bulan 2 arkadaşın hikâyesi anlatılır.

            Fantastik edebiyatın dışında da, çok eseri olan Jack London, gençliğin mutlaka keşfetmesi gereken yazarlardandır.

YANLIŞLAMA, DİNLER VE LİBERALİZM

            Poper üzerine düşünürken, yanlışlamanınçok da orijinal ve çok de bilimsel olmadığını fark ettim. Bu konuyu bilenler, Popper’ın evrimci olmasına rağmen felsefesinin evrime karşı en büyük silah olduğunu hatırlayacaktır. Ekşi sözlükteki bir yazıdan, böylesi bir saldırının çok da yeni olmadığını anladım. Biri şöyle diyordu. Bilim adamları yüzlerce teori geliştiriyor, binlerce deney yapıyor, on binlerce gözlem yapıyor, ama dinci tek bir yanılgı ile bilimi yok ediyor. Koca bir bilimsel tez, tek hata ile çöpe gidiyor. Dinin ise böyle bir derdi yok. Nasıl olsa her şeyi metafizik! İspat diye bir dertleri yok.

            Liberalist-kapitalist ekonominin ise böyle bir derdi yok.  Kapitalistler, darbecileri m desteklemiştir, Alman sanayicileri Nazileri mi desteklemiştir, liberalizme karşıdır bu. Nasıl düzelecektir, ekonominin gizli eli ile. Kusura bakmayın da, ekonominin gizli elinin insanlara refah sağlama ihtimali, Türklerin Turan’ı, Sosyalistlerin evrensel devrimlerini yapmaları kadar uzaktır. Kapitalim buna rağmen halen dünyaya egemendir. Çünkü kim olursan ol, köşe dönebilme imkânı sunar kişiye. Zaten dünyaya egemendir ve kendisini ispat ihtiyacı hissetmez. Dünyaya egemen olması ve buna devam etmesi, ispatıdır. 1990 yılında Rusya merkezli sosyalist-komünist bloğun çöküşü de, sosyalizme karşı kendilerince yeterli bir ispattır. Milyarlarca inananı olmasının, dinlerin doğruluk ispatı olması gibidir.

            Oysa saf Kapitlaizm, İskoçya Maliye ve Gümrük Bakanlığı yapmış Adam Simith tarafından bile uygulanmamıştır. İngiliz kumaşları, İskoç tekstil sanayini zarara sokunca, İngiliz kumaşlarına yüksek vergi getirilmiştir. Kapitalist iktisatçıların karşı çıktığı sosyal politikalar, kapitalizmin asıl kurtarıcısıdır. Fikrimce insanlık tarihinin bu aşamasından sonra devleti yok etmek bir yana, küçültmek bile imkânsızıdır. Libaralizmin arzuladığı, adliye, polis, belediye ve ordudan ibaret, geriye kalan tüm sağlık-sosyal güvenlik-altyapı, eğitim, finanas vb işlerinin özel sektör sektörün yapacağı kapitalist devlet de imkânsızdır. Bin dokuz yüz doksan ve iki bin on arasındaki seri krizler, dev şirketleri zor durumda bıraktı. Şimdilerde ceo ya da başkan denen genel müdürleri, özel uçaklarına atlayıp, Beyaz Saray’dan destek istedi. Tabi sosyal güvenliğe devlet bütçesinden para ayrılmayan A.B.D’de halk tepki gösterdi. Müdürlerin olaya tepkisi, bir sonrakine tarifeli tren seferleri ile gitmek oldu. Devletin tepkisi de o desteği, ülke içinde yatırım yapma şartı koymak oldu. Kapitalistler ise, devletin parasının devasa holdinglerin kurtarılmasına değil de, ülkede yatırım yapma şartına kafayı taktı. Oysa politikacılar da haklıydı. Ödediklerin vergilerin Tayland ya da Brezilyalılara maaş olarak gideceğini bilmek, seçmenlerin çok da hoşuna gitmeyecek gerçeklerdir.

            Bir de,  bir küçülme kararı ile on-yirmi bin işçiyi çok kolay işten çıkaran dev şirketlerin genel merkezlerinde ne biçim bir safa sürüldüğünü anlamak için, Şeytan Marka Giyer adlı romanı okumanızı tavsiye ederim.

            Kapitalist yazarlar, Keynes’in deyimi ile kapitalizmi yaşatma derdindedirler ve ideolojik ayrıntıları çok da önemsemezler. 20. Yy’da Avrupa’da işçilerin aldıkları haklar ve yüksek maaşlar, Komünizm korkusundandır. 1990’da Rus rejimi yıkılınca da o hakları geri alma çabasına girdiler.

            Kapitalistlerin halen anlamadığı şudur. Bir toplumda eşitlik değilse bile belli bir standart yoksa o toplumda özgürlük yoktur. Diyorsunuz ki devlet, özel mülke saldıranları korusun ama o insanların neden saldırdığını araştırmasın. Burada da ikiyüzlülük vardır.  İşçilerin hak mücadelesine ya da yasal sosyal güvenceye karşıyken, sadakadan yanadırlar. Hatta bu sadakanın devletin, hele ki kapitalistleri koruyan sağcı partinin yapması daha iyidir. Böylece işçileri düşük ücretle, sendikasız, sigortasız ya da sigorta bedelini de devlete, hatta işçinin kendisine ödetmeye devam ederek, düzeni sürdürebiliriz.

            Sırf iktidarda ve güçlü olduğu için kapitalizm kendisini o kadar kaptırmıştır ki, Japon asıllı Amerikan yazarı Fukuyama, tarihin sonu de demektedir. Yazıldığı dönemde meşhur olan makalesi de birinin sanını sıkılana kadar diye biter. Adını hatırlayamadığım bir yazar da Fukuyama’yı kast ederek, Osama Bin Ladin’in canı sıkıldı demişti. Şu an Amerika tek güç değil, Rusya, Çin, Hindistan ve onlarca ticari rakibi var. Eskisi gibi tam serbestlik olsun diyen iktisatçı kalmadı. Yok, Çin, çocuk işçi çalıştırıyormuş, yok Hindistan havayı kirletiyormuş diye söylenmekteler. Sanki batıda kapitalizm böyle kurulmamış.  Kapitalizm omurgasız ve omurgasızlığı ile omurgalı ideolojilere hadi yanlışla diye saldırıyor. Bunlara Atatürkçülük de dâhil.

            Bu dönemde ise kapitalizm, herkesin kapitlaist oldu bir çağa geliyor. Poper’ın Yahudi geninden dolayı korkudan kaçtığı NAZİ vahşetine yorum yapmayıp, Avrupa’yı Nazilerden kurtaran Sosyalizme laf etmemesi gibi, Kapitalizm de kendisini yıkacak bencillik ve bireysellik çağına laf etmeli. Omurgasızlığı artık dev kapitalistleri ya da kendisini dev aynasında gören kapitalistleri de vurmakta.

ZEKİ VELİDİ TOGAN’IN ANILARI ÜZERİNE

      Ergenliğimin kısa da olsa bir bölümünü Türk milliyetçisi, hatta en ucunda geçirdim. Bu yıllarda pek çok milliyetçi kitap, Zeki Velidi Togan’ın anılarından bahsetmekte, ondan atıflar yapmaktaydı. Derken bir gün bir sahafta denk geldi ve aldım. Rusya’dan gelen, Başkurt kökenli, Türk tarihçisi ve milliyetçisinin anılarına karşı merakım artmıştı. Bayağı hacimli bir kitap olmakla beraber, kendimce önemli noktalarını anlatayım.

        En başta bilim adamlığına laf edecek değilim. Savaşın tam ortasında bile etraftaki tarihi eserlerin kaydını tutuyor, tarihi kitapları topluyor. Yusuf Has Hacip’in Kutadgu Bilig’i, Arap diplomat ve seyyah İbni  Fadlan’ın seyahatnamesi başta olmak üzere pek çok eserden onun sayesinde haberdarız. Tarih yazımı, kendi anıları da dâhil olmak üzere kronolojik gerçekliğe uymasına dikkat edilerek yapılıyor. Yalan söylemesi, olayların nedenleri,  savaşırken, yenilgi belli olunca, tabana kuvvet kaçıp, taraf değiştiriyor.

            Anılarının büyük bir kısmı 1917 Şubat devriminde Menşevik devrimine kadar olan bölümünü anlatıyor. Çocukluğundan itibaren okuma şevki ile yanıyor ve bu uğurda evi terk ediyor, bolca eğitim alıyor, en nihayetinde medrese hocası oluyor. Pek çok kitap yazıyor, en ünlüsü Türk Tatar Tarihi ona şöhreti getiriyor. Kendisi bir Başkurt. Kendi de itiraf edeceği üzere, tarih efsanesi olmasına rağmen, en az bildiği tarih, kendi tarihi. Başkurtlar, adları Heredot başta olmak üzere eski Yunanlıların Bashir dedikleri çok eski bir topluluk. Orta Asya-Sibirya dolaylarından çok eskiden göç etmişler. Dilleri Tatarca’ya çok benziyor, şu zamanlarda (2017), Sovyet devrinden kalma özerk cumhuriyetleri var. Bu özerklik, Putin devrinden beri kâğıt üzerinde. Putin’in partisi, Rusya’yı 8 bölgeye ayırmış durumda. Bu 8 başkanı, Rusya devlet başkanı atıyor ve bölge başkanı, bölgesinde tam bir egemenlik sahibi. Onun onayı olmadan, özerk cumhuriyetin kararları uygulanamıyor. Bölge başkanı, bölgedeki özerk bölge ve cumhuriyetleri ve diğer yönetim birimlerini kurmak, yok etmek, sınırlarını değiştirmek ve benzeri konularda sınırsız yetki sahibi ve sadece Rusya devlet başkanına karşı mesul. Başkurdistan özerk cumhuriyeti de Urallar bölge başkanlığına bağlı. Daha sonra belirteceğim gibi Togan’da bu özerk cumhuriyetin ilk yöneticilerinden.

         Biz Togan’a geri dönelim. 1917 Şubatına kadar anlattıklarında siyasi ve ideolojik bir taraf yok. Bu dönemde Buhara civarında bir kütüphaneyi Türkiye’ye, daha doğrusu İstanbul’a göndermesi ilginç. Türkiye ile ilişkileri hep olmuş. Onun dışında kendi halinde bilim adamı portresi çiziyor. Derken şubat devrimi başlıyor. Yaşadığı şehirdeki askeri birliğin isyanı bastırmasını bekliyor ama isyan askeri birliklerde başlıyor. Lenin ve Bolşeviklerin adını duyan yok o zamanlar. Geri dönüşlerle aslında en başından Başkurt siyasetinde etkin olduğunu anlatıyor. Sonra Menşevikler, yani Beyazlar arasında önemli bir Başkurt lideri ve subayı oluyor. Ciddi bir askeri birlik olarak, Kızıllara karşı önemli zaferler kazanıyor. Buna rağmen Kızıllar ciddi zafer kazanıyor. O da yenilgi kesinleşince, taraf değiştiriyor. Kızılar adına on beş ay çalışıyor. Bu dönemde cephede savaşmak yerine Başkurt hükumeti ve Başkurdistan özerk yönetimi adına çalışmalar yapıyor. Hatta bir subay okulu bile açıyor.

            Burada da başına belayı kendi açıyor. Aslında bu olayın başlangıcı 1905 yılına gidiyor. Rusya’da bir yerde yüz yıllar önce bir grup Tatar, devlet zulmünden Hristiyan olmuş. 1904-5 Rus-Japon savaşı sırasında ve sonrasında oluşan kargaşalık ve siyasi reformlar sonucu iki yüz bin kadarı tekrar Müslüman olmuş. Zeki Velidi bey de başka bir grup Hristiyan Tatar’ı, tekrar Müslüman yapmaya karar veriyor.  Askerleri ile kasabaya gidip, kiliselerini yakıyor. Kardeşlerim, artık özgürce Müslüman olarak yaşayabilirsiniz diyor. İnsanlar isyan ediyor, onlar artık gerçekten Hristiyan. Ağlayıp, dövünüp, isyan ediyorlar. Olaylar Lenin ve Stalin’in kulağına gidiyor. Her ikisi de şahsen görüşmek için, Zeki beyi yanına çağırıyor. Başına gelecekleri tahmin ettiği için, mahiyeti ile beraber Özbekistan’a, basmacıların yanına kaçıyor.

            Basmacı namları, baskın yapmaları anlamında… Baskınlar yaparak Rusları yıldırmaya çalışıyorlar. Orada zaferleri geçici oluyor. Polonya ile barış antlaşması yapan Lenin, ordularını Asya’ya sevk ediyor.  Bu dönemle ilgili anlattıklarından en önemlisi Enver Paşa ile ilgili olanı olmalı. Ona göre Enver paşa tuzağa düşürülmüştü. Etrafındaki bazı Kazak Türkmen, Kırgız ve Özbek ve Tacikler, Sovyetlerce satın alınmıştı. Oradaki bir arkadaşını da korkaklıkta suçluyor bir ara. Rus topları, sürekli seri ve acil üretim sonucu olacak, kalitesizmiş ve yumuşak toprakta patlamıyormuş. Kendisi de toprağın yumuşak olmadığı yerlerde Ruslarla savaşmıyormuş.  Kendisi ise yenilgi görününce kaçıyor. Ha, bu arada evleniyor, karısı da Özbekstan’da. Lakin yenilgi kesinleşince onu ve çocuğunu da terk ediyor.  Bu savaş ortamında da tarihçiliğe devam ediyor. Bilim adamlığından asla taviz vermiyor. Her zaman tarihi eserleri kataloglama, kütüphanelerden kayıp kitapları bulmada üzerine yok.

            İlk olarak İran’a gidiyor. Orada bir sene kadar kalıyor. Orada da tarihçiliğini yapıyor. Tarihi eser kataloglaması ve kütüphanelerde varlığı bilinmeyen kitapları ortaya çıkarma işlerine devam ediyor. Arap diplomat ve seyyah İbni Fadlan’ın seyahatnamesini buluyor. Oradan da Afganistan’a gidiyor. Bir yıl kadar da orada kalıyor. Aynı tarihçiliğini o zaman da yapıyor. Ardından da Hindistan’a gidiyor. O zamanlar İngiliz egemenliğinde olan Hindistan kavramına, Pakistan, Bangladeş, Nepal, Myanmar, hatta Sri Lanka, Bhutan, Maldivler girer. O dönemde İngilizlerin, Muhammet İkbal ile görüştürmemesine üzülür. Bu dönem de de Mevlana hakkında bir şeylerden bahsetmekte.

            Ona göre Mevlana ile Şemsi Tebrizi arasındaki duygusallıkta livata olmasa bile, libido vardır. Medreselerde parlak gençleri, tüysüz oğlanları yalnız bırakmadıklarından bahsediyor. Bu dönemde İngilizler, onun Muhammed İkbal ile görüşmesine engel oluyor, izin vermiyor. Orada da bir yıldan fazla kalıyor ve gemiyle Türkiye’ye geliyor, daha doğrusu İzmir’e. Bu yolculukta Cidde limanında beklerken, Kuran da senin dinin sana, benim dinin bana ayetinin barış dönemleri ve İslam’ın güçsüz olduğu zamanlar için geçerli olduğunu söylüyor. Be arada eklemeliyim, kitap boyunca Müslümanlığından dem vuruyor. Şamanist Nihal Atsız ile arkadaşlığı ve onunla 1944 ırkçılık Turancılık davasında yargılanmış Zeki Velidi, bu kitabını Türk milliyetçiliğin iyice İslamlaştığı 1960’lı yıllarda yazmış. İzmir limanında, Hindistan’da İngiliz vizesi ile çıkmış olmasından dolayı Türkiye’ye sokulmuyor. Kurtuluş savaşının en hararetli yıllarında, Mustafa Sagir denen İngiliz Ajanı Hintlinin Atatürk’e suikastı meselesi, hükumeti bu konularda hassas yapmış. O da kendisi Paris’e atıyor. Hemen her ayrıntıyı yazarken, Paris’ e kadar nasıl gittiğini anlatmıyor. Muhtemelen vapurla Marsilya’ya, oradan da trenle Paris’e gitmiş. Paris’te trenden inişinden bahsediyor. Birkaç temastan sonra, Türk milliyetçileri araya giriyor ve Türkiye’ye geliyor. Türkiye’ye geldiğinde, Rusya’da bıraktığı karısı Nefise’nin yeniden evlendiğini öğreniyor. Türkiye’de kendisine bir kız bulup, aile kuruyor, Atatürk’le görüşüyor, falan.

            Kitap, yazarın Türkiye anılarından bahsetmiyor. 1944 Irkçılık, Turancılık davası ya da 1934 Trakya olayları (ki Türk ocaklarının kapatılıp, Halk Evlerinin açılma sebebidir.) gibi konular yer almıyor. 

KARL POPPER HAKKINDA DEĞİŞEN GÖRÜŞLERİM

           Daha önce yazdığım Karl Popper yazımdan sonra, bu filozof hakkındaki görüşlerim değişti.  Kapitalizm ve liberalizm ile ilgili okuduğum birkaç kitap, bu filozof hakkındaki görüşlerimin değişmesine sebep oldu. Kapitalistlerin, Faşizan ideolojileri çok da fazla eleştirmediklerini fark ettim. 1990-91’de tarihin sonunu iddia edenler, 1945e de yıl sıfır demişlerdi. Lakin o zamanlar hiç kimse milliyetçilik öldü demedi, ırkçılık öldü diye bile olmadı. Bir daha asla dediler ama on sene kadar sonra aynı şeyler Endonezya’da oldu. 1990’da daha beteri Yugostlavya’da, özellikle de Bosna’da oldu. 1990’da ise bırakın sosyalizmi, sosyal demokrasiye bile öldü dediler.

         Benzer bir durumda filozofumuzla ilgilidir. Popper, Nazi iktidarı sırasında korkusundan Yeni Zellanda’ya kadar kaçmış ama felsefesinde milliyetçilik aleyhine bir şey yazmamıştır. Marksizmi eleştirmek için Hegel’i, Hegel’i eleştirmek için Platon’u eleştirmiş, kütük gibi iki cilt kitapla, açık toplum ve düşmanlarını anlatmıştır. Tarihselciliğin Sefaleti için de ayrıca bir kitap yazmış, buna rağmen taşıdığı azıcık Yahudi genlerine rağmen kendisinin yağlarından sabun, kemiklerinden de lahana tarlasına gübre yapmak isteyen faşizm aleyhine tek yazı yazmamıştır. Oysa faşizm, Marksizm kadar tarihselcidir. (Tarihselcilik kelimesi, onun kitabını çeviren tarihçinin icadıdır)Geçmişte, tercihen orta çağdaki bir altın çağa dönüş ve bir süper devlet hayali içerir. Söz konusu milletin yüceliği ve dünyayı yönetmesi gerektiği ideolojisine dayanır.

           Faşizan ideoloji, onun meşhur yanlışlanabilme ölçütüne de uymaz. Bu ölçüt, Popper’in bilimsel teorileri, sözde bilim ve metafizikten ayırmak için icat etmiştir. Çok kısaca özetlersek, bu teoriye göre bir önermenin yanlışlanma ihtimali varsa, o önerme bilimseldir. Önerme, bir deney ya da gözlemin sonucuna göre yalanlanabilir olmalıdır. Örneğin Einstein’ın meşhur görelilik kuramı, 1919’daki güneş tutulması sırasında, güneş ışınlarının eğilmesine bağlıydı, bu gözlemlenmeseydi, kuram kabul görmeyecekti. Naziler ve diğer tüm faşistler 1945’de pes etmemişlerdi, fikirleri gelecekte gene iktidara gelecek, asil ırkları tekrar dünyayı yönetecektir. Kapitalizmin meşhur piyasanın gizli eli teorisi de benzer bir iddia içerir. Gizli el, herkese mutluluk getirecektir ama ne zaman? Bu teoriyi ortaya ilk atan Adam Simith bile, daha sonra İskoçya’nın maliye ve gümrük bakan olduğunda, İngiltere’den gelen kumaşlara ağır gümrük koymuştur.  Hiçbir liberalist y a da kapialist, gizli elin ne zaman faaliyete geçtiğini söyleyemez. Serbest piyasa ekonomisinin tam olarak uygulandığı dönemler bile çok nadirdir.

             Popper felsefesini sadece Marksizm ve Psikanalizin bilim olmadığını ispat etmek için kurmuş gibidir. Onlarca yazısında başka bir ideoloji ya da bilimsel akımı sorgulama ihtiyacı duymamıştır.  Gariptir ki 1990’lı yıllara kadar (Richard Dawkins) evrimcilikte, Poper ölçütü ile bilim değildi. 1960’lı yıllarda gen ve DNA bilimdeki gelişmeler, Davkins’in evrimsel çağ aşamalarında yanlış canlı olmaması, örneğin dinozor çağında insan fosili bulunmaması ölçütüne kadar evrim de, Poper’cı bilimlerden değildi.  Psikolojide Gestalt yada Bilişsel ekoller de pek çok kere Poper’cı elemeden kolay kolay geçemez. Jean Piaget’in bazı tezlerini, küçük kardeşiniz ya da yeğeniniz üzerinde bile yanlışlayabilisiniz.

          Demokrasinin tek düşmanı Marksizmmiş gibi yazıp durmuştur. Dinciliği ya da milliyetçiliği hiç eleştirmemiştir. Oysa özellikle 2. Dünya savaşından sonra, demokrasinin düşmanı milliyetçilik ve dincilik olmuş, bunu da komünizmi engelleme bahanesi ile yapmıştır. Poper ise, can korkusu ile Yeni Zelanda’ya kaçtığı, Avrupa’yı Nazilerden Komünistlerin kurtardığını unutmuştur. İsrail’in ünlü Yahudiler ile ilgili kampanyasına, ırk söylemini ret ettiği için, girmek istememiştir. Buna rağmen milliyetçilik ve şovenizm ile ilgili yazısı ve fikri yoktu. Düşmanı olduğu psikanalistler, özellikle de Frankfurt okulu, Nazilerden merkezle insanlardaki şiddeti ayrıntısı ile araştırmış, Milgram itaat deneleri benzeri deneyler bile yapmıştır. Kendisi Nazileri bile eleştirmemiştir.

         Diğer bir konu da, Platon’u eleştirirken, Sokrates’e dayanması, Sokrates’i bir demokrasi yalısı gibi göstermesidir. Sokrates’ten elimize yazılı bir kaynak kalmamıştır. Ne bir numaralı öğrencisi Platon, ne Sokratesçi Okullar (Elis Eretriya, Megara, Kirene ve Kinikler), Demokrasi taraftarı değildi. Ondan anı anlatanlar da, Sokrates’in demokrat olmadığını söyler.  Demokrasi taraftarı olan Sofistlere (Hippias, Georgias, Protogoras ve diğerleri) karşıydı ve hayatı, demokrasi yanlısı, hitabet dersi veren bu filozoflara karşı olarak geçmiştir. Gerçi komedi oyunu yazan Aristofanes,  Sokrates’le alay etmek için, onu da Sofistlerden biri olarak gösterir. Sokrates, bir soylu, yani aristokrat olarak demokrasi karşıtıydı. Fikirleri uğruna idam edilmiş olması, onun bir antidemokrat olduğu gerçeğini değiştirmez. Hüseyin Nihal Atsız’da, fikirleri uğruna sık sık hapis yatmıştır. Bu onun ırkçı olduğu, Nazi hayranı olduğu ve 1934’ de Trakya’da elli-altmış bin civarında Yahudi kökenli insanı evinden, yurdundan ettiği gerçeğini değiştirmez. Açık Toplum ve Düşmanları kitabı bu açıdan pek çok zorlama içerir. Hem Sokrates’i, hem de Sokrates’in kanlı, bıçaklı olduğu Protogoras’ı över.  Milattan önceki yıllarda çoğu filozof için demokrasi, ahmak halkın her krizde, o zamanlarda TİRAN denen diktatörlerin iktidara gelmesini sağlayan, ahmak kalabalıklar rejimiydi. Demokrasi ile beraber, refah ve özgürlükte gelmiyordu. Tarihi incelemede en büyük hata, o zamana, bu günün gözleri ile bakmaktır. Kaldı ki Atina başta olmak üzere eski Ege-Yunan şehirlerinin demokrasisi bu günlerin demokrasisi ile çok da benzer değildi. Kadınların oy hakkı yoktu ve halkın dörtte üçünden fazlası köle ya da bir sebeple oy verme hakkı olmayan kişilerdi. Kaldı ki Platon’un demokrasiyle ilişkin eleştirileri bu gün halen geçerlidir. Cahil halk, hatta Almanlar gibi eğitimli bir halkı bile demogogları, kendisine diktatör olarak seçebilmekte. Bu tehlike hep süregelmektedir. Platon’a, Sokrates üzerinden saldırmak anlamsızdır.

        Son olarak yanlışlama metodu bilimsel değil, dinseldir. Bunu fark etmeme sebep, Richard Dawkins’in, Gen Bencildir kitabı oldu. Dawkins, bir yerde Poperci yanlışlamaya karşı evrime bir savunma getirmişti. Buna göre evrim sıralamasında yanlış canlı varsa, mesela dinozor çağının ortasında bir insan ya da inek iskeleti bulursak teori yanlışlanır diyordu. Derken kitabın başka bir yerinde dincileri ve muhafazakârları eleştiriyordu. Onları bilinmeze tapmakla suçluyordu. Bir bilimsel teori, kesin ispatlanana kadar, o teoriyi boşlukları kullanarak saldırıyorlardı. Beğenmedikleri bilimsel teoriyi, ya da üzerinde henüz deneysel sonuç almamış konular üzerinde laf yuvarlıyordu. Mesela biz lisedeyken, din kültürü hocalarımızdan biri, sara (epilepsi) hastalarını cinli olduklarını söylemişti. O zamanlar epilepsinin nedenleri çok da net olarak bilinmiyordu. Bu gün epilepsiye sebep olan beyin kimyası biliniyor. Poper’ın o çok övdüğü yanlışlama teorisi aslında binlerce yıldır din adamlarının kullandığı yöntem, işin ilginci Poper’da bu yöntemle dinleri eleştiriyordu. Dinlerde en kesin sonuca kadar bilimi eleştirir, kendisi ise kutsaldır ve eleştirilemez. Bilim, tek bir hata yaparsa bile rezil ve zelildir. Din, ret ettiği bilimi, daha sonra umarsızca kullanabilir. Yıllarca televizyon izlemenin büyük günah olduğunu söyleyen tarikatlar, şimdi kendi kanallarını kurabilmekte. Liberallerde ve kapitalistler de, büyük şirketlerin işlerine gelen ilkelerden vazgeçmese bile görmezden gelebilmekte.

SABİLER VE TURAN DURSUN

         Bu kitap, başka bir kitabın yazdıkları ışığında bir kitabın incelenmesi olacak. Turan Dursun’un Aydınlık ve İki bine doğru başta olmak üzere çeşitli dergi ve gazetelerdeki yazıları ile, yayımlanmamış yazılarının derlemesinden oluşan Din Bu kitabı ışığında, Şinasi Gündüz’ün Sabiıler kitabını inceleyeceğiz.  Bu topluluk, Kur’an da üç yerde adı geçen (Bakara 62;Maide 69;Hacc 17) ve Yahudiler ve Hristiyanlarla beraber Ehli Kitap olarak görülen bir topluluk.  Nedense bu toplulukla ilgili olarak Müslümanlar pek araştırma yapmamış, Avrupalılar yapmış. Çok karmaşık din örüntüleri olmasına rağmen bu topluluğa, yıldızlara tapıyorlar deyip, çıkmışlar.

           Turan Dursun 1990’da öldürüldüğünde, Din Bu adlı kitabının ciltlerini neredeyse bir solukta okumuştum. Kitabında pek çok İslam adetini Sabii adeti olarak gösteriyordu. Bu kitapta Sabiı’ler, kendilerine verdikleri adla Mandenler ile ilgili.  Elimdeki kitap, ilk baskısını 1994’de yapmış, Turan Dursun’dan çok sonra yani. Gerçi bu okuduğum kitap da çok ayrıntı vermiyor. Dursun’un Mandenleri hangi kaynaklardan öğrendiğini bilmiyorum. Hatırladığım kadarı ile bu iki kaynaktaki bilgileri karşılaştıracağım.

            Dursun,  Mandenlerin Mezopotamyanın yerli halkı diyor. Oysa bu halk buraya, ms 38-42 yıllarında, Harran dedikleri Ürdün nehri havzasından göç etmişler, daha doğrusu ettirilmişler. Roma kaynaklarına göre bölgedeki Yahudilerin baskısından dolayı doğuya göç etmişler,  dönemin Part (İran- Arkşaklı) kralı 3. Artaban’ın himayesinde önce kuzey Irak’ta bir yerlere, sonra da Mezopotamya’nın güneyine yerleştirilmişler. Dursun’un öyle zannetmesinin nedeni, inançlarının halen eski Sümer-Babil dininin izlerini taşıması hatta büyük ölçüde bu olmasıdır.

          Görünüşte dinleri, tek tanrı dini, bir de şeytan benzeri karanlık melek var. Tek ve en büyük tanrı yerine, aydınlığın elçileri olan gezegenlere, aya ve güneşe dua ediyorlar. Bu gök cisimlerinin metafizik şahıslar olduğunu söyleyip,  bu varlıklara dua ediyorlar. Bu açıdan tipik Babil dini üyeleri.  İslam’a bu açıdan benzemiyorlar. Tek tanrı inancı, zannettiğimizden daha eskidir. Sümer-Babil’de Ea, Mısır’da Ra (Amon-Ra), Yunan Zeus vb bir tanrılar tanrısı ya da süper tanrı vardır. Hatta eski Mısır metinlerinde sadece Amon-Ra’ya dua edilir, ona kurban-adak sunulurdu. Kuran’da geçen Rab kelimesinin kökeni bu tanrıdır. Bence Aman kelimesi de bu tanrı ile ilintili olabilir.

       Benzer olarak tanrılarına, tıpkı İslamiyet’teki gibi üçü gündüz, ikisi de gece olmak üzere beş kere devamlı olarak dua etme zorunluluğu.  Namaz ve oruç kelimelerinin kökeni Farsça ve aslında Zerdüştlerin ibadetlerine verdikleri addır. Kuran’da salat ve savm (sıvam) kelimeleri vardır. Araplar da bu kelimeleri kullanır. Benzer şekilde peygamber kelimesi de Farsçadır. Kuran’da resul (elçi) ve nebi kelimeleri geçer.  Gene İslam’a benzer şekilde bu duaların vakitleri güneşe göre ayarlanıyor. Dua sırasında rükû ve secde, ellerin bağlanması gibi ayrıntılardan bahsetmiyor kitap. Turan Dursun, rüu ve secde olduğunu iddia ediyor. Muazzez İlmiye Çığ, Sümerlerin dua dörtlüklerini okurken, rükû ve secde yaptıklarını yazar.  Kitap, Mandenlerin oruç tuttuklarını da yazmıyor.

          Kurban da yok, belli törenlerinde kesilmesi gereken adakları var. Adaklar da İslam’a pek benzemiyor. Mesela öküz, sığır gibi hayvanları, bunların tarla sürmek için yaratıldığı gerekçesi ile yasak. Mandenler traktör hakkında ne düşünüyordur acaba? Adak-kurban koyunları erkek olmak zorunda, güvercinler için böyle bir şart yok. Zekât gibi bir ödemeleri de yok.  Din adamlarına bolca verdikleri haraçları var.  Tahminen 20-50 bin civarı nüfusu olan bu halkın,  dört ayrı kademede hiyerarşisi olan din adamları sınıfı var.  Bolca törenleri var ve törenlerde din adamı olması zorunlu. Din adamları, kutsal kitaplarından ayetler içeren,  bakır ve demir başta olmak üzere metallerden ve topraktan da yapılabilen, testi misali kullanılabilen, kullanıldığında da içindeki suyu kutsallaştıran şeyler yaparak da para kazanıyorlar.

         Kitapları demişken, pek çok kitapları var, bazılarının yabancılara gösterilmesi yasaktır, bazıları ise belli kademelerindeki din adamlarına özeldir. Lakin İngilizler başta olmak üzere batılı antropologlar para verip almış ya da kopyalarını çıkarmış. Müslümanlar ise adları Kuran’da geçen bu toplumu merak etmemiş. Görüleceği üzere dualarının vakitleri haricinde bu topluluğun İslam’a benzer bir yanı yok.  Biraz da Mandenlerin inançlarını inceleyelim.

             Sürekli aydınlığın elçileri olan yıldızlara dua ettiklerinden tek tanrılı sayılmazlar.  Gök cisimlerini birer metafiziksel kişi olarak gören Babil dininin biraz değişmişi.  Bu kişiler aydınlığın elçileri, Ay, Güneş ve Babillilerin çıplak gözle gözlemleyebildikleri beş gezegenden ibaret. Evreni yaratan tek tanrıya inanıyorlarsa da, ona dua etmiyorlar. Diğer tek tanrılı dinlerin peygamberlerini de pek sevmiyorlar. Vaftizci Yahya hariç, İsa peygamberi vaftiz eden vaftizci Yahya, onları da vaftiz etmiştir. Diğer türlü tüm İbrahimi dinlerden, hatta İbrahim peygamberden bile nefret ediyorlar. En büyük öfkeleri de, Harran dedikleri Ürdün nehri bölgesinden kovulmalarına neden olan, daha doğrusu onları oradan kovan, Kuzey Irak’tan bile eden Yahudilere karşı. Yahudilerin M.S 70 yılında Romalılar tarafından yenilmeleri, yağmalanmaları ve sürülmelerini de, kendilerine yapılanların karşılığı olarak görüyorlar.  Hristiyanlık ve İslam, onlara göre Yahudiliğin bir türünden başka bir şey değildir. Hazreti Muhammed için de kan dökücü Arap diyorlar. Kendileri dışında yücelttikleri iki kişi var, biri Vaftizci Yahya, diğeri de kendilerine sığınma hakkı veren Arkşaklı (Part)  kralı 3. Artaban. Sasani devletinden, kurucusu 1. Ardeşir ve onu iktidara getiren Zerdüşt din adamlarından da nefret ediyorlar. Gariptir ki sonraları tıpkı daha önceki İran devletleri (Medler, Akhamenidler ve Arkşaklı) gibi hoş görüleri ile şöhret bulacak Sasanilerin ilk yıllarında bu görüntülerinden çok uzakmış. 224 yılında ilk iktidara gelişlerinde, birkaç  şehirde özerk olarak yaşayan ve Büyük İskender devrinden kalma Yunanlılar, gene muhtemelen İskender sonrası bölgeye egemen olan Yunan krallıklarından kalma Hindular ve Budistler, Hristiyan ve Yahudiler, ülkeden kovulmuş ya da öldürülmüş. Sonrasında Sasani krallığı hoş görü timsali bir yer olmuş. Romalılardan kaçan Hristiyan ve Yahudilerin, yurtlarından kovulanların sığınağı olmuş.  İyi bir hafızası olan Mandenler, Sasanileri de sevmiyor. Sasanileri dört yüz yıl kadar sonra İslam ordularınca yıkıldığında da öyle dostça karşılaşmamışlar. Düşmanlık yapacak güçleri de hiç olmamış. Gene de kendileri dışında bir topluluğa sevgi göstermemişler.  İsyan da etmemişler, tarihler isyanlarını yazmıyor.

         İnançlarına göre Ademden bu yanan gelen bir din bunlarınki. Adem’den Nuh’a, kadarki mitolojileri İslam’a kısmen benziyor. Şimdi benim aklımda bazı sorular oluştu:

1)İlk akla gelen Turan Dursun’un neden bu eksik bilgilerle yazı yazdığı ve İslam’a saldırdığı. Bu en basit sorun. Dursun bu kitaptan önce yazmıştı yazılarını. Kaynak olarak da daha ziyade hadisleri göstermişti. Muhtemelen Sümeroloji profesörü Muazzez İlmiye Çığ’dan etkilenmiştir. Çığ, kitaplarında semavi dinlerin Sümer kökenli olduğunu yazar.

2)İslam’a bu kadar uzak bir halkın kitap ehli olarak geçmesi de çok ilginç Turan Dursun’a kalırsa hadis kitaplarında da geçiyor. Fırat, Dicle ve Şattül Arap kıyılarında çiftçilik yapan bu halk, 7. Yüz yıl Arapları arasında ne gibi ilişki olduğu da şüpheli. Peygamber ve Hicazlılar, nasıl ve ne şekilde bu toplulukla ilişki halindeydi acaba?

3) Tek tanrıya tanıdığını söyleseler de,  gök cisimlerine tapan bu halk, neden Kuran’da kitap ehli olarak, Hristiyanlar ve Musevilerle beraber anılıyor?

4)Müslümanların, adları Kuran’da geçen bu topluma karşı ilgisizlikleri neden? Kuranla ilgili her ayrıntıya dikkat etmeleri gerekmez mi?